Lubczyk ogrodowy w fitoterapii, kulturze i kulinariach

Lubczyk ogrodowy Levisticum officinale to roślina powszechnie znana, uprawiana masowo w klimacie europejskim. Walory lecznicze lubczyku doceniono już w starożytności, jednak obecnie lubczyk stosowany jest przeważnie jako przyprawa do zup. Współczesna nauka podkreśla leczniczy potencjał lubczyku – m.in. w leczeniu nadciśnienia, niestrawności i zapobieganiu chorobom nowotworowym.

Jak wygląda lubczyk

 Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) to bylina o żółtych kwiatach, należąca do okrytonasiennych, klad Asterids (astrowate), rzędu Apiales (Umbelliflorae), rodziny Apiaceae (selerowate), rodzaj Levisticum. Lubczyk jest rośliną wieloletnią (byliną) do 2 m wysokości. W pierwszym roku tworzy dużą rozetę liści długoogonkowych, podobnych do selerów. W następnych latach wyrastają wysokie łodygi kwiatowe, słabo ulistnione. Kwiaty zielonkawożółte, zebrane w płaskie baldachy na szczytach rozgałęzionych pędów. Owoce – rozłupki, popularnie zwane nasionami, silnie spłaszczone, długość do 8mm, szerokość do 5mm. Dojrzałe owoce rozpadają się na dwie niełupki, na których widoczne są tzw. smugi, czyli przewody olejkowe. Korzenie długie, grube, rozgałęzione, tworzą silną karpę, rozrastającą się z roku na rok. Korzenie z zewnątrz są szarobrunatne, na przekroju mają barwę brudnożółtawą z szybko występującymi rdzawymi kropkami – są to wycieki olejku eterycznego. Roślina rozmnaża się z nasion lub przez podział kłączy.

Występowanie naturalne i uprawa lubczyku

Lubczyk pochodzi z południowej Europy. W Polsce  nie występuje w stanie naturalnym, jest często uprawiany w ogrodach. Polskie warunki klimatyczne odpowiadają wymaganiom rośliny, jest odporna na przymrozki. Wymaga stanowiska ciepłego, słonecznego, gleby przepuszczalnej, próchnicznej, zasobnej w wapń, dostatecznie wilgotnej. Dla celów fitoterapii najważniejszy jest korzeń lubczyku. Zbiór jesienią, gdy liście zżółkną, lub wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji. Korzenie należy wykopać widłami, na głębokość około 35cm., oczyścić z ziemi, wypłukać i szybko osuszyć. Grube korzenie można dla łatwiejszego suszenia przekroić wzdłuż. Temperatura suszenia 35 stopni C.

Właściwości olejku lubczykowego

Świeży korzeń wraz z kłączem zawiera od 0,1% do 0,2% olejku eterycznego, suszony od 0,6 do 1%, poza tym żywicę, gumę, węglowodany, kwasy organiczne, kwas chlorogenowy, jabłkowy i kawowy, furanookumaryny , kwas izowalerianowy, cukry, skrobia. Olejek lubczykowy (z korzeni), łac. Oleum Levistici, ang. Lovag Oil uzyskiwany jest w procesie destylacji . Olejek jest cieczą przejrzystą barwy żółtej ( z korzeni świeżych) lub barwy jasnobrunatnej (z korzeni suszonych), ciężar właściwy dla wody lub nieco większy (w odbieralniku przeważnie opada na dno). W skład olejku lubczykowego wchodzą laktony ftalidowe, terpineol, seskwiterpeny, karwakrol, estry kwasów organicznych i inne związki. Według badań przeprowadzonych na surowcu pozyskanym w Iranie olejek lubczykowy składa się z 24 komponentów:3-n-butyl ftalid stanowi 85.2% olejku . Ponadto 6-butyl-1,4-cykloheptadien (2.9%), dihydroftalid butylidenu (2.67%) oraz ftalid butylidenu (1.48%). Ponadto furanokumaryny (psoralen, bergapten).

Lubczyk na co stosować?

Olejek lubczykowy działa jako diureticum (moczopędnie), carminativum (żółciopędnie), spasmolyticum (rozkurczowo), expectorans (wykrztuśnie) . Działa przeciwbakteryjne, stwierdzono potencjał antynowotworowy. Zawartość alkiloftalidów olejkowych decyduje o wartości leczniczej preparatu lubczykowego. Działanie tych związków jest najszerzej opisane dla 3-n-butylftalidu, izolowanego z nasion selera. Związek obniża ciśnienie krwi i zapobiega zmianom chorobowym nerek w przebiegu choroby nadciśnieniowej (badania prowadzone na zwierzętach). Związki alkiloftalidowe działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg moczowych i układu żółciowego. Ftalidy mają również działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Związki te występują również w innych roślinach rodziny Apiacea, m.in. w dzięglu.

Furanokumaryny w lubczyku – właściwości

Furanokumaryny to związki powszechnie występujące w przyrodzie, wyróżniamy aktualnie dwa typy: angelicynę oraz częściej spotykany psoralen, do którego zalicza się m.in. bergapten występujący w olejku lubczykowym. Niektóre z furanokumarym mogą ulegać fotoaktywacji, dzięki czemu wykorzystywane są do leczenia łuszczycy i bielactwa. Wykazano również działanie przeciwdrgawkowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwzapalne. W ciągu ostatnich kilku lat, szczególną uwagę zwróciła aktywność przeciwnowotworowa furanokumaryn. Pojawia się coraz więcej doniesień o wpływie furanokumaryn na żywotność i proliferację komórek wielu linii nowotworowych, a także o przeciwnowotworowym działaniu tych związków in vivo.

Olejek eteryczny, kumaryny i flawonoidy zwiększają ilość wydzielanego moczu, potu, a wraz z nimi chlorków, mocznika i kwasu moczowego. Związki alkiloftalidowe i flawonoidy działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg moczowych i układu żółciowego. Kwasy fenolowe, seskwiterpeny i terpeny pobudzają wydzielanie żółci.

Bezpieczeństwo i ograniczenia dotyczące stosowania lubczyku.

W związku z zawartością furanokumaryn kontakt z zielem i olejkiem lubczykowym może wywoływać reakcję uczuleniową a także poparzenia. Dotyczy to szczególnie kontaktów z surowcem w czasie wysokiego nasłonecznienia. Również wodne i alkoholowe wyciągi z lubczyka zwiększają wrażliwość skóry na światło słoneczne. Wyciągów lubczykowych nie należy podawać kobietom w ciąży, karmiącym i skłonnym do krwotoków macicznych. Lipofilne związki lubczyku przenikają do mleka matki, nadając mu zapach i smak i oddziałując na dziecko (pobudzenie wydzielania soków trawiennych, zmiana częstotliwości skurczów perystaltycznych przewodu pokarmowego, zwiększenie diurezy i wydzielania potu, nadwrażliwość na promienie UV).

 Zastosowanie w fitoterapii – jakie właściwości ma lubczyk

Lecznicze zastosowanie lubczyku odnotowywane jest już prawdopodobnie od I wieku naszej ery. W średniowieczu uprawiano go w ogrodach przyklasztornych. Opisywała go Św. Hildegarda jako lek przy puchlinie wodnej, bólach brzucha i chorobach płucnych. Lonicerus w roku 1564 (Lonicerus, Kreuterbuch, 1564, str 302.) zwraca uwagę na właściwości napotne, moczopędne i poprawiające trawienie. W roku 1626 Matthiolus (Matthiolus, New Kreuterbuch, 1626, S. 266 D.) opisuje lubczyk jako m.in. emmenagogue, czyli zioło lecznicze przy skąpych miesiączkach. 1742 w pracy Weinmanna (Phytanthoza iconographia, Regensburg 1742, t. III, str 26) opisane ponownie jako moczopędne, napotne i emmenagogue, a także przy leczeniu astmy, działanie porównywane do arcydzięgla. Zaobserwowano również działanie pomocne przy puchlinie wodnej (Kupriyanov 1850), a moczopędne działanie lubczyku przypisano substancjom zawartym w olejku lubczykowym. Gerhard Madaus w publikacji Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, 1938r, wymienia działanie moczopędne , odwadniające przy obrzękach stóp, również serca, zapaleniu pęcherza moczowego, odmieczniczkowym zapaleniu nerek i innych chorobach nerek , zatrzymaniu moczu, białkomoczu i migrenie spowodowanej przez zaburzenia czynności nerek, emmenagogue w braku miesiączki, pomocne przy niestrawności , wzdęciach, problemach z sercem , chorobach śledziony i wątroby, kamicy , dnie moczanowej , reumatyzmie, zaleganiu śluzu w drogach oddechowych , ogólnym osłabieniu i zaburzeniach nerwowe , zwłaszcza histerii .

Gerhard Madaus

Gerhard Madaus przytacza zwyczaj stosowania korzenia lubczyku przy gorączce (Estonia) w postaci wywaru, zaś na Wołyniu korzeń gryziono (przy gorączce i bólu zęba). W Rosji stosowano lubczyk przy kolce, chorobach kobiecych, a także przeciw robakom i szkorbutowi. Stosowany zewnętrznie do mycia bolącej głowy. Na Ukrainie przy obrzęku i anemii, do przemywania skóry (czyraki). Na Węgrzech przy chorobach układu pokarmowego, żółtaczce i problemach ginekologicznych. W Polsce przy niestrawności i jako afrodyzjak. W Estonii do łagodzenia skutków ukąszeń owadów i węży. Madaus przytacza ciekawostkę – zastosowanie rurek z łodyg lubczyku, do picia mleka przy bólu gardła.

W Polsce lubczyk jest bardzo chętnie uprawiany w ogrodach i powszechnie stosowany jako przyprawa do zup, lecznicze znaczenie jest nieco zapomniane. W publikacji Leczymy się ziołami z działki D.Tyszyńska-Kownacka, L.M.Krześniak zwrócono uwagę na lecznicze walory rośliny, w aspekcie zastosowania moczopędnego, czyszczącego krew, pobudzania wydzielania soku żołądkowego i ułatwiania trawienia, znoszenia skurczów mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych. W Przewodniku ziołolecznictwa ludowego Eugeniusz Kuźniewski, Janina Augustyn-Puziewicz znajdują się również informacje o zastosowaniu odwaru z korzeni lubczyku przy przewlekłych chorobach serca, nieżytach górnych dróg oddechowych i zaziębieniach. Odwar z korzeni zaleca się również pić lub stosować w kąpieli, przy skąpych miesiączkach.

Znaczenie lubczyku w kulturze.

Z lubczykiem wiąże się wiele legend, dotyczących szczęścia w miłości i pożyciu małżeński. Dziewczęta m.in. nosiły korzeń lubczyku przy sobie, a gałązkę lubczyku wpinano w ślubny wianek. Dosypanie sproszkowanego korzenia do posiłku oblubieńca miało gwarantować sukces miłosny. Herbata z lubczyku, do której dodano włosy i fragment ubrania ukochanej dziewczyny, rozlana przez chłopaka o północy na rozstajnych drogach, miała mu zapewnić powodzenie u wszystkich panien we wsi, szczególnie właścicielki włosów. Liście lubczyku wkładano do butów w czasie długiej wędrówki. Warto zauważyć, że składniki terpenowe i alkiloftalidowe lubczyka zwiększają ukrwienie narządów płciowych, przez co mogą wpływać pobudzająco na czynności seksualne – to może tłumaczyć kulturowe postrzeganie rośliny. Nie zostało to jednak jednoznacznie potwierdzone eksperymentalnie u ludzi.

Tradycja wykorzystania lubczyku w kulinariach (lubczyk jako przyprawa)

Lubczyk kojarzony jest powszechnie z przyprawą do zup „Maggi”, wprowadzoną na niemiecki rynek pod koniec XIX wieku przez Juliusa Maggi. ( Magi to obecne zwyczajowa nazwa rośliny). W Polsce lubczykiem doprawia się najczęściej zupy, w południowej Europie dodawany jest do konserwowania marynat i pikli. Szwajcarzy dodają go do mięs, korzennego wina. Całe nasiona dodaje się do likierów i napojów, tłuczone do chleba, posypuje się kanapki, ziemniaki i ryż. W wielu krajach świeży korzeń używa się zamiast selera, zielone części jedzone są jako warzywo. Korzeń i nasiona można wysuszyć na zapas, ziele zakonserwować solą, olejem lub zamrozić (suszone mocno traci aromat).

Dawkowanie lubczyku i zalecenia łączenia z innymi ziołami.

W lecznictwie stosowane są wodne wyciągi z lubczyka: napar –  (8-10 g/100-200 ml wrzącej wody; doustnie 100 ml 2-4 razy dziennie), nalewka lubczykową –  1:3 lub 1:5 (5-10 ml 3 razy dziennie), rzadziej ekstrakt lubczykowy płynny lub suchy –  (krople, pigułki, kapsułki) i odwar – (20 g/200 ml wody, gotować 5-10 minut; doustnie wypić w ciągu dnia małymi porcjami). Wg Farmakopei VI dawki jednorazowe doustne korzenia lubczyku w naparach powinny wynosić 0,5-2 g, dobowe 4-8 g.

W mieszankach moczopędnych zaleca się łączyć lubczyk z korzeniem wilżyny, jałowcem, korzeniem lukrecji, liściem mącznicy, pokrzywą, wiązówką błotną, zielem marzanki, korą jesionu, skrzypem, rdestem ptasim. Przy niestrawności z chmielem, centurią pospolitą, bobrkiem trójlistkowym, hyzopem, oregano, kolendrą, dziurawcem, korzeniem omanu, tataraku, miętą, krwawnikiem.

Preparaty zawierające ekstrakt z lubczyku dostępne w handlu.

Lek homeopatyczny Levisticum Ohrentropfen 10ml fitmy Wala zawierający 5% ekstraktu, zalecany przy zapaleniu ucha środkowego. Suplement diety Fitolizyna – nefrocaps, suplementacja codziennej diety w składniki wspomagające prawidłowe funkcjonowanie nerek i dróg moczowych. Lubczyk z żeń-szeniem – reklamowany jako suplement diety „wspomagający uczucia i doznania miłosne, dla osób przemęczonych i zestresowanych”. Pamiętać jednak należy, że działanie lecznicze lubczyku jest ściśle powiązane z obecnością olejku eterycznego, preparaty pozbawione charakterystycznego zapachu lubczykowego nie są więc skuteczne. Stosowany w kulinariach sos Maggi nie zawiera obecnie ekstraktu z lubczyku, w składzie sztuczne dodatki zapachowe (woda, sól, gluten pszeniczny, pszenica, cukier, kwas octowy, sztuczne dodatki smakowe, inozynian disodowy i guanozyno-5′-monofosforan disodu (wzmacniacze smaku), dekstroza, barwnik karmelowy).

Lubczyk ogrodowy to cenna roślina, głęboko zakorzeniona w europejskiej tradycji i kulinariach, ceniona m.in. ze względu na smak. W związku z jej ogromnym potencjałem leczniczym warto propagować jej szersze wykorzystanie, szczególnie jako surowiec zapobiegający rozwojowi choroby nadciśnieniowej. Cenne jest również uświadomienie społeczeństwu, że popularna przyprawa Maggi nie zawiera ekstraktu z ziół. Warto też zwrócić uwagę na błędne podejście do magazynowania surowca w gospodarstwach domowych – zwyczaj suszenia zielonych części zamienić na suszenie nasion i korzeni.

BIBLIOGRAFIA

Angiosperm Phylogeny Website, Broda B., Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Systematyka roślin leczniczych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1972 Dayeni M., Omidbaigi R., Bastan M.R. Essential Oil Content and Composition of Levisticum officinale Large Scale Cultivated in Iran  Del-Angel M, Nieto A, Ramirez-Aapan T, Delgado G Anti-inflammatory effect of natural and semi-synthetic phthalides. Janicka-Krzywda Urszula, Ceklarz Katarzyna „Czary góralskie – Magia Podtatrza i Beskidów Zachodnich”, Kołdowski M., Wysocka-Rumińska A., Tałataj S., Wiszniewski J., Rośliny olejkowe i olejki naturalne, Kosidło Kamila, Żurek Aleksandra , Zarosa Katarzyna Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Furanokumaryny – aktywność biologiczna i właściwości, Kuźniewski Eugeniusz, Augustyn-Puziewicz Janina, Przewodnik ziołolecznictwa ludowego, Madaus G., Lehrbuch der Biologischen Heilmittel, Ożarowski Aleksander, Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Różański Henryk, Lubczyk – Levisticum w praktycznej fitoterapii, http://rozanski.li/259/lubczyk-levisticum-w-praktycznej-fitoterapii/ Szymanderska Hanna, Z łąki na talerz, Tyszyńska-Kownacka D., Krześniak L.M., Leczymy się ziołami z działki,Zhu J., Zhang Y, Yang C, Department of Urology, Tianjin Medical University General Hospital, Tianjin 300052, P.R. China, Protective effect of 3-n-butylphthalide against hypertensive nephropathy in spontaneously hypertensive rats. 

 

 

Ten post ma 4 komentarzy

  1. oz

    no to ładnie spenetrowałaś temat! Gratuluję. Lubczyku korzeń kochałam od zawsze a dopiero potem odkryłam liście. Było smakowo a teraz podejdę bardziej naukowo 😉

  2. hajduczek

    Świetnie Ci poszło, ciekawie napisane, Doktor powinien być zadowolony. Dostaniesz zaliczenie 🙂
    O sośnie to byś nie skończyła do zimy…

  3. kasiaz75

    Dziękuję za artykuł. Czy 100% olejek eteryczny z lubczyku mógłby udawać maggi w zupie (np. dodać 1-2 krople na garnek zupy)? Jeśli tak, to który lepszy: z korzenia czy z liści?

    1. admin

      Wygodniej taki olejek najpierw rozpuścić w oleju jadalnym i dodać taki aromatyczny olej. Łatwiej dawkować. Olejki lubczykowe to chwilowo za drogie do moich testów, nie używam. Za to lubczyk w ogrodzie musi być 🙂

Możliwość dodawania komentarzy nie jest dostępna.